Μύλοι Ρεθύμνης
Οι Άνω και Κάτω Μύλοι, όπως ίσως γνωρίζετε, είναι οικισμοί της τοπικής κοινότητας Χρωμοναστηρίου του Δήμου Ρεθύμνης κι έχουν παραδοσιακοί οικισμοί μέσης πολιτιστικής αξίας (κατηγορία ΙΙ) (ΦΕΚΔ 728/1995)
Ιστορία, γεωγραφία περιοχής
Οι Μύλοι Ρεθύμνου ήταν παλαιότερα οικισμός κτισμένος μέσα στο Μυλωνιανό φαράγγι σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από το Ρέθυμνο, αριστερά του αυτοκινητόδρομου προς Χρωμοναστήρι. Αποτελούνταν από δύο γειτονιές των Απάνω και Κάτω Μύλων. Από το 1972 οι Απάνω-Κάτω Μύλοι εγκαταλείφθηκαν και οι κάτοικοί τους εγκαταστάθηκαν στο νέο οικισμό των Μύλων που βρίσκεται δυτικά, εκτός φαραγγιού, σε υψόμετρο 270 μέτρων. Οι παλαιοί οικισμοί των Μύλων μέσα στο φαράγγι αποτελούν πλέον τουριστική περιοχή. Η νότια από τους παλιούς οικισμούς των Μύλων περιοχή του Μυλωνιανού φαραγγιού είναι πλούσια σε πηγαία νερά, γι’ αυτό κατασκευάστηκαν και λειτούργησαν νερόμυλοι-αλευρόμυλοι από την εποχή που άρχισε να γίνεται χρήση των υδατοπτώσεων για παραγωγή ενέργειας. Το φαράγγι φιλοξενεί πολλά σπάνια είδη της κρητικής χλωρίδας και είναι πολύ εύκολο στην πρόσβαση. Το φαράγγι κατά τη Βενετική Κυριαρχία συναντάται με το όνομα Κοιλάδα Καμηλάρη (Valle Cammilari).
Οι νερόμυλοι
Κατά τη διάρκεια του περιπάτου μας και κατά μήκος της κοίτης του ποταμού, που διασχίζει το φαράγγι θα συναντήσουμε, χαλάσματα παλιών νερόμυλων από τους οποίους πήραν τα ονόματά τους οι προβιομηχανικοί οικισμοί Πάνω και Κάτω Μύλοι. Η ιστορία τους, καθώς και η ιστορία των νερόμυλων, ξεκινά πιθανότατα από το Μεσαίωνα. Η παλιότερη χρονολογία ύπαρξης νερόμυλων στους Μύλους έρχεται στο φως μέσα από ένα συμβολαιογραφικό έγγραφο που αφορά μια διαρκή ενοικίαση μύλου στις 31 Μαίου του 1643. Η παραγωγή και κυρίως οι αλεστικές υπηρεσίες τους ήταν ιδιαίτερα σημαντικές κατά τους περασμένους αιώνες, γιατί τροφοδοτούσαν αδιάκοπα την πόλη του Ρεθύμνου και τις γύρω περιοχές με αλεύρι για αρτοσκευάσματα. Ουσιαστική αιτία της δημιουργίας των μύλων στάθηκε η γεωργική πολιτική και συγκεκριμένα η πολιτική για το σιτάρι, την παραγωγή και τη μεταποίησή του, που εφάρμοσαν οι Ενετοί μετά από χρόνιες παραινέσεις προς τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Η πολιτική αυτή της σιτάρκειας που εφαρμόστηκε από τους κατακτητές Βενετούς, ήταν έργο μεγίστης στρατηγικής σημασίας για την ανεξαρτησία, σε περίοδο αποκλεισμών του νησιού από εχθρικούς στόλους.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι περισσότεροι Τούρκοι κατοικούσαν στους Κάτω Μύλους καθώς και σε διάσπαρτες μυλοκατοικίες και αγροικίες κατά μήκος του ποταμού και βορειότερα, μέχρι τον Άγιο Μάρκο. Τα εδάφη στην περιοχή αυτή τα διάλεξαν οι Τούρκοι γιατί ήταν πιο παραγωγικά, τα νερά περισσότερα, τα πηγάδια ψηλότερα για μεγαλύτερη ενέργεια στους νερόμυλους και η αγορά του Ρεθύμνου πιο κοντά. Οι Τούρκοι αποκαλούσαν τον οικισμό Δεϊμενλού ή Δεϊμενλίκ, που σημαίνει μύλοι-μυλότοπος. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής επαναλειτούργησαν εντονότερα 10 νερόμυλοι γιατί οι ντιζελοκίνητοι αλευρόμυλοι της πόλης σταμάτησαν να λειτουργούν από έλλειψη καυσίμων.
Το 1963 το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών μετά από έκθεση γεωλόγου αποφάσισε τη μεταφορά του οικισμού. Για το σκοπό αυτό απαλλοτριώθηκε η περιοχή «Φραχτό» και παραχωρήθηκαν 20 οικόπεδα σε ισάριθμες οικογένειες και διατέθηκαν πιστώσεις για έργα υποδομής. Το 1972 παραδόθηκαν οι νέες οικίες ενώ εγκαταλείφθηκαν υποχρεωτικά και οριστικά οι δύο οικισμοί, Πάνω και Κάτω Μύλοι.
Υπάρχουν ακόμα απομεινάρια του υδροδικτύου καθώς και αποσαθρωμένα εξαρτήματα του μηχανισμού των νερόμυλων, που άρχισαν να φθίνουν στο τέλος του 19ου αιώνα και εγκαταλείφθηκαν σταδιακά από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Σε ότι αφορά τους νερόμυλους, οι περισσότεροι εξ αυτών, βρίσκονται κατανεμημένοι κατά μήκος του Μυλωνιανού ρυακιού, η δε πρόσβαση σε αυτούς δεν είναι ιδιαίτερα εύκολη λόγω της απότομης γεωμορφίας και του ανάγλυφου της περιοχής
Το φαράγγι
Αυτό το καταπράσινο φαράγγι φιλοξενεί πολλά σπάνια είδη της κρητικής χλωρίδας. Η είσοδός του είναι στα νότια του χωριού Χρωμοναστήρι και η έξοδός του κοντά στο Ξηρό Χωριό. Η περιήγηση του φαραγγιού είναι δυνατή μόνο με τα πόδια, με δίωρη διαδρομή που αποζημιώνει τους περιηγητές της με μοναδικές δροσιστικές εικόνες αναψυχής, ιδιαίτερα την άνοιξη και τον καλοκαίρι. Το φαράγγι είναι κυριολεκτικά πνιγμένο μέσα στο πράσινο ενώ υπέροχα είναι τα απομεινάρια των πετρόκτιστων κατοικιών των δύο οικισμών(κάποιες έχουν ανακαινιστεί από τους ιδιοκτήτες τους) καθώς και τα απομεινάρια από τους τριάντα περίπου νερόμυλους που υπήρχαν. Τα νερά από το Χρωμοναστηριανό και Καπεδιανό ρυάκι ενώνονται και δημιουργούν το Μυλωνιανό ρυάκι που ενισχυμένο από τις γύρω πηγές, του Αγίου Αντωνίου, των Πέντε Παρθένων και άλλων μικρότερων μετάφερε μεγάλη ποσότητα νερού για όλο το χρόνο και έδινε κίνηση σε όλους τους μύλους συγχρόνως, τα νερά δε αυτά κατέληγαν βορειότερα στον ποταμό Πλατανέ.
Αναρίθμητα είναι τα σπήλαια στα ανατολικά και δυτικά πρανή του φαραγγιού. Γύρω γύρω υπάρχουν γραφικότατα εκκλησάκια που διατηρούνται ακόμα: Άγιος Αντώνιος, Τίμιος Σταυρός, Άγιος Ιωάννης (σε σπηλιά), Αγίες Πέντε Παρθένες, Αγία Παρασκευή, Άγιος Νικόλαος και βορειότερα η Παναγιά του Χαλεβή.
Παρεμβάσεις ανάδειξης του Φαραγγιού των Μύλων από το Δήμο Ρεθύμνης
Ο Δήμος μας κατάφερε να εντάξει έργα ανάπλασης του Φαραγγιού στο ΕΣΠΑ, με συνολικό Προϋπολογισμό περίπου 416.000 €. Όλες οι παρεμβάσεις έγιναν με στόχο την εξυπηρέτηση των επισκεπτών της περιοχής, με ταυτόχρονη προστασία του φυσικού περιβάλλοντος του φαραγγιού. Δημιουργήθηκε Κέντρο Πληροφόρησης, διαμορφώθηκε λιθόστρωτο στην είσοδο και την έξοδο από το Φαράγγι, θέσεις για ανάπαυση σε επιλεγμένα σημεία με εξαιρετική θεά, χώροι υπαίθριου γεύματος (πικ νικ) τους οποίους αξιοποιούν οι παρέες και οι οικογένειες των επισκεπτών, αποκαταστάθηκαν τα μονοπάτια και δημιουργήθηκαν νέα δίκτυα μονοπατιών – διαδρομών ώστε να πορεύονται με ασφάλεια οι επισκέπτες, ενισχύθηκε ο φυσικός πλούτος του φαραγγιού με κατάλληλες φυτεύσεις και έγινε σήμανση με πινακίδες των μονοπατιών-διαδρομών, των σημείων επικινδυνότητας και των λοιπών έργων υποδομής.
Mili-Crete 